موش و گربه

اگر داری تو عقل و دانش و هوش - بییا بشنو حدیث گربه و موش
بخوانم از برایت داستانی - که در معنای آن حیران بمانی!

کمتر فارسی زبانی است که با منظومه‌ی موش و گربه (The Story of The Mice and Cat)، سروده‌ی شاعر پرآوازه و طنزپرداز خوش‌قریحه‌ی قرن هشتمی، عبید زاکانی، آشنا نباشد. این اثرْ داستانی با محوریت حیوانات است. غربی‌ها چنین حکایاتی را فابل (Fable) می‌نامند. این گونه از داستان‌سرایی البته در قدیم بسیار رواج داشته است. در این نوع از قصه‌ها، شخصیت‌های اصلی تنها به ظاهر حیوان‌اند، و الّا ویژگی‌ها و اعمالشان کاملاً بشری است. آنها درست مثل آدمیان سخن می‌گویند، به باید و نبایدهای اخلاقی می‌اندیشند؛ عشق و نفرت می‌ورزند، و چنانکه در موش و گربه می‌خوانیم و می‌شنویم، گاهی نیز زهد و ریا می‌ورزند!

ما در کتاب موش و گربه با دو خصم طبیعی (موش‌ها و گربه‌ها) طرفیم که در جدالی خونین که در بیابان‌های فارس درمی‌گیرد، به جان یکدیگر می‌افتند. پیروزی در ابتدا از آن موش‌هاست؛ شاه گربه‌ها که موجودی است زاهدنما و پیمان‌شکن به دست ایشان گرفتار می‌آید و در محبسی زندانی می‌گردد. کمی بعد اما ورق برمی‌گردد. شاه گربه‌ها ریسمانی را که به دورش پیچیده شده از هم می‌درد و به موش‌ها حمله‌ور می‌شود و ...

صاحب‌نظران، متفق‌القول موش و گربه را همچون تمام فابل‌ها، اثری مشخصاً تمثیلی می‌دانند. اما اینکه هر یک از شخصیت‌های این داستان دقیقاً دلالت بر کدام مابه‌ازاهای تاریخی‌ دارند، چندان روشن نیست. خصوصاً که اخیراً، اصل نسبت دادن این قصیده‌ی داستانی به عبید زاکانی زیر سوال رفته است. توضیح آنکه بسیاری از ناقدان و ادب‌شناسان، بر این اعتقادند که سبک و زبان موش و گربه چندان شبیه به سبک و زبان عبید در سایر سروده‌هایش نیست. همچنین اینکه در هیچ یک از نسخه‌های قدیمی دیوان عبید، نشانی از منظومه‌ای به نام موش و گربه نیست. مضاف بر اینها، در یکی از قدیمی‌ترین نُسخِ خطی به جامانده از کتاب موش و گربه، نقاشی‌هایی از توپ و تفنگ می‌بینیم. این امر اثبات می‌کند موش و گربه ضرورتاً باید در عهد صفویه یا پس از آن سروده شده باشد، نه در قرن هشتم که توپ جنگی هنوز اختراع نشده بوده!